W ramach cyklu „Bezpieczni w sieci z OSE” przypominamy o cyberzagrożeniach, na które możemy natknąć się w sieci: podpowiadamy, jak sobie z nimi radzić, jak im zapobiegać i wreszcie – gdzie szukać pomocy w przypadku ich wystąpienia. Po sextingu, cyberprzemocy i FOMO przyszedł czas na szkodliwe treści w internecie. Czy na pewno wiemy, co dzieci i młodzież oglądają online i jak to wpływa na ich psychikę? Zapraszamy do lektury nowego poradnika dla nauczycieli „Szkodliwe treści w internecie” autorstwa ekspertek NASK.
„W sieci możemy zobaczyć z jednej strony wartościowe treści, a z drugiej – takie, które sprawią, że poczujemy się niekomfortowo, będziemy przygnębieni, zaniepokojeni. Tego rodzaju strony internetowe i inne materiały wywołujące negatywne emocje lub przedstawiające niebezpieczne czy niezgodne z prawem zachowania określamy mianem szkodliwych treści” – czytamy w najnowszym poradniku dla nauczycieli z serii „Bezpieczni w sieci z OSE”. Jego autorki, ekspertki NASK Anna Rywczyńska i Julia Piechna, poruszają w nim temat aktualny nie tylko w dobie pandemii: kontakt dzieci i młodzieży ze szkodliwymi treściami.
– Ostatni czas przyniósł rewolucję w postrzeganiu internetu, który stał się nie sporadycznym, a codziennym towarzyszem większości naszych aktywności. Niekiedy może okazać się to niebezpieczne dla dzieci i młodzieży, a więc młodszych użytkowników internetu, którzy potrzebują w sieci mądrego przewodnictwa ze strony dorosłych. Bez tego narażeni są na różne sytuacje ryzykowne: cyberprzemoc, niebezpieczne relacje, a wreszcie kontakt ze szkodliwymi lub nielegalnymi treściami – mówi Anna Rywczyńska, kierownik Zespołu Edukacji Cyfrowej w NASK, koordynatorka Polskiego Centrum Programu Safer Internet.
Czym są szkodliwe treści?
Według ogólnej definicji szkodliwe treści to „materiały, które mogą wywołać negatywne emocje u odbiorcy, destrukcyjnie oddziaływać na rozwój emocjonalny, poznawczy i społeczny dzieci oraz młodzieży”*. Ich katalog niestety wciąż się poszerza, co wiąże się często z nowo powstającymi trendami i zjawiskami online.
Wśród szkodliwych treści** wyróżniamy:
- treści obrazujące przemoc, obrażenia fizyczne, bądź śmierć, np. zdjęcia/filmy prezentujące ofiary wypadków, okrucieństwo wobec zwierząt;
- treści nawołujące do samookaleczeń, samobójstw, zachowań szkodliwych dla zdrowia (np. restrykcyjne diety lub materiały promujące zażywanie niebezpiecznych substancji);
- treści ksenofobiczne i rasistowskie, szerzące tzw. mowę nienawiści;
- treści pornograficzne, w tym materiały prezentujące relacje seksualne z wykorzystaniem przemocy;
- treści przedstawiające seksualne wykorzystywanie dzieci;
- fałszywe wiadomości (tzw. fake news), często o charakterze sensacyjnym, publikowane w mediach w celu zmanipulowania i wprowadzenia odbiorcy w błąd dla osiągnięcia korzyści, np. finansowych, politycznych;
- patostreamy, czyli relacje na żywo w sieci prezentujące zachowania określane i postrzegane jako patologiczne, np. relacje z libacji alkoholowych, zażywania narkotyków, bójek, a także promujące agresję, zawierające wyzwiska, wulgaryzmy;
- tzw. internetowe wyzwania – „challenge”, polegające na wykonaniu pokazywanego w sieci zadania, które może być śmieszne, trudne, ale też niekiedy bardzo niebezpieczne dla zdrowia i życia.
– Choć wydaje się, że na szkodliwe treści można trafić wyłącznie intencjonalnie, to jednak okazuje się, że dzieci zapoznają się z nimi przypadkowo, np. podczas wyszukiwania czegoś w sieci. Źródłem niebezpiecznych materiałów nierzadko są też linki pochodzące z nieznanych źródeł, wyskakujące okienka reklamowe, jak również wiadomości przesyłane przez rówieśników – tłumaczy Anna Rywczyńska. – Podczas gdy pojedynczy, sporadyczny kontakt ze szkodliwymi treściami może wpłynąć na samopoczucie i emocje, tak już regularny kontakt może negatywnie oddziaływać na postrzeganie świata i zachwiać osobowością młodych ludzi – dodaje ekspertka.
Skutki kontaktu ze szkodliwymi treściami. Czy jest się czego bać?
Niestety – dostęp do szkodliwych treści internetowych nierzadko wiąże się z poważnym ryzykiem dla rozwoju emocjonalnego dzieci i młodzieży i ich funkcjonowania. Materiały online obrazujące przemoc mogą negatywnie oddziaływać na psychikę dzieci, wywoływać lęk, a także prowadzić do agresywnych postaw wobec innych osób.
Możliwych konsekwencji jest jednak więcej: to także zniekształcony obraz rzeczywistości, pogorszenie nastroju, znieczulenie na losy ofiar przemocy, skłonność do ryzykownych zachowań i działań antyspołecznych, a także utrwalanie negatywnych stereotypów i fałszywych poglądów na sferę seksualności.
– Stopień oddziaływania szkodliwych treści na najmłodszych odbiorców zależy od wielu czynników. Nie tylko od rodzaju materiału, ale także wieku dziecka, czynników osobowościowych, sytuacji życiowej, wzorców zachowań, środowiska, w którym dziecko się wychowuje. Ten sam obraz może oddziaływać na różne osoby z różnym nasileniem – u jednej wywoła dyskomfort, u innej zaś spowoduje większe szkody psychiczne – mówi Anna Rywczyńska.
Zagrożenia w internecie – nie jesteś sam
Co zrobić, alby zadbać o bezpieczeństwo dziecka i ucznia w internecie, w tym chronić najmłodszych przed dostępem do szkodliwych treści? Potrzebna jest przede wszystkim edukacja o cyberzagrożeniach, pokazywanie młodym użytkownikom sieci, jak efektywnie korzystać z jej zasobów, a przede wszystkim – rozmowa, w której nie będziemy unikać trudnych tematów, wysłuchamy wątpliwości dziecka i wytłumaczymy, na co powinno uważać online. W przypadku kontaktu z niebezpiecznymi treściami ważna jest szybka reakcja: ustalenie okoliczności, interwencja i objęcie poszkodowanych opieką.
– Dbałość o bezpieczeństwo uczniów w internecie to bardzo ważne zadanie, do którego trzeba dobrze się przygotować. Pomocą służą eksperci, którzy w ramach parasolowej kampanii „Bezpieczni w sieci z OSE” podpowiadają, jak rozpoznawać cyberzagrożenia i jak sobie z nimi radzić. Dotychczas w ramach cyklu mówiliśmy o sextingu, cyberprzemocy i FOMO, a wraz z premierą kolejnego poradnika dla nauczycieli „Szkodliwe treści w internecie” chcemy przypominać, że w sieci otaczają nas strony i materiały, z którymi dzieci nie powinny mieć kontaktu – mówi Agnieszka Żeglińska, Dyrektor ds. Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego i Ekosystemu OSE. – Choć szkołom, nauczycielom i rodzicom nie uda się usunąć z internetu wszystkich niebezpiecznych treści, to jednak możliwe jest minimalizowanie skutków dziecięcych kontaktów z tymi materiałami. Wydaje się to szczególnie istotne w czasach, w których trudno już odróżnić przestrzenie offline i online – dodaje.
Zachęcamy nauczycieli do skorzystania z materiałów przygotowanych w ramach cyklu „Bezpieczni w sieci z OSE”:
- poradnika „Szkodliwe treści w internecie”,
- scenariusza lekcji „Czy wystarczy mi wyobraźnia?”,
- infografik dotyczących szkodliwych treści w internecie,
- webinaru eksperckiego „Szkodliwe treści w internecie”.
Więcej materiałów przydatnych podczas prowadzenia lekcji dotyczących cyberzagrożeń, w tym szkodliwych treści, znaleźć można na platformie edukacyjnej OSE IT Szkoła. Rodziców z kolei zachęcamy do zapoznania się z informacjami publikowanymi w ramach kampanii „Nie zagub dziecka w sieci”.
* Livingstone S., Smith P.K., (2014), „Annual research review: Harms experienced by child users of online and mobile technologies: The nature, prevalence and management of sexual and aggressive risks in the digital age”, „Journal of child psychology andbpsychiatry”, nr 55 (6), s. 635‒654.
** Rywczyńska A., Piechna J., (2021), „Szkodliwe treści w internecie”, Warszawa: NASK Państwowy Instytut Badawczy [online, dostęp dn. 29.11.2021].
***
Program Ogólnopolska Sieć Edukacyjna (OSE) jest realizowany przez Państwowy Instytut Badawczy NASK pod nadzorem Kancelarii Prezesa Rady Ministrów i wspófinansowany z Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa (POPC) na lata 2014–2020. OSE to program publicznej sieci telekomunikacyjnej, dającej szkołom w całej Polsce możliwość podłączenia szybkiego, bezpłatnego i bezpiecznego internetu. W ramach programu OSE prowadzone są także działania edukacyjno-informacyjne, promujące zasady bezpiecznego korzystania z technologii cyfrowych.
